งานประเพณีบุญหลวงและการละเล่นผีตาโขน
ประเพณีบุญหลวงและการละเล่นผีตาโขน
จัดขึ้นในเดือน ๗ เป็นงานบุญใหญ่ประจำปี ของอำเภอด่านซ้าย จังหวัดเลย โดยรวมเอา “งานบุญพระเวสหรือบุญเผวส” (ฮีตเดือนสี่)
และ “งานบุญบั้งไฟ” (ฮีตเดือนหก)
เข้าไว้เป็นงานบุญเดียวกัน
งานบุญพระเวสนั้นเป็นงานบุญที่จัดขึ้นเพื่อฟังเทศน์มหาชาติ ทั้ง ๑๓ กัณฑ์
ซึ่งถือว่าได้รับอานิสงส์แรงกล้าบันดาลให้พบพระศรีอริยเมตไตรย์ในชาติหน้า
ส่วนงานบุญบั้งไฟเป็นงานบุญที่จัดขึ้นเพื่อบูชาอารักษ์หลักเมืองและถือเป็นประเพณีการแห่ขอฝนให้ตกต้องตามฤดูกาล
และในงานบุญนี้จะมี “ผีตาโขน” ทั้งน้อยใหญ่หลายร้อยตัวออกมาวาดลวดลาย
สร้างสีสันในขบวนแห่ทั่วเมืองด่านซ้าย
กำหนดการการจัดงานประเพณีบุญหลวงและการละเล่นผีตาโขนในแต่ละปีจะจัดขึ้น
๓ วัน คือ
วันแรก พิธีเบิกพระอุปคุต ประกอบด้วยพิธีบวชพราหมณ์ ณ
วิหารพระเจ้าใหญ่ วัดโพนชัยพิธีเบิกพระอุปคุต พิธีตักบาตรแด่พระสงฆ์
พิธีบายศรีสู่ขวัญเจ้าพ่อกวน – เจ้าแม่นางเทียม
ขบวนของเจ้าพ่อกวน เจ้าแม่นางเทียม แห่จากบ้านเจ้าพ่อกวนไปยังวัดโพนชัย พิธีเปิด “งานบุญหลวง” วันโฮม
วันที่สอง พิธีเปิดงานประเพณีบุญหลวงและการละเล่นผีตาโขน
ประกอบด้วยขบวนพิธีเบิกพระอุปคุต ขบวนเทิดพระเกียรติฯ ขบวนของเจ้าพ่อกวน
เจ้าแม่นางเทียม และคณะพ่อแสน นางแต่ง และขบวนหน่วยงานต่างๆ
ขบวนพิธีอัญเชิญพระเวสสันดรเข้าเมือง จากบ้านเจ้าพ่อกวน ไปยังวัดโพนชัย
พิธีเจริญพระพุทธมนต์ เทศน์พระมาลัยหมื่น พระมาลัยแสน
วันสุดท้าย พิธีเทศน์มหาชาติ ๑๓ กัณฑ์ ณ วิหารพระเจ้าใหญ่ วัดโพนชัย
และพิธีสวด ซำฮะ ขอขมา สะเดาะเคราะห์ สืบชะตาบ้านเมือง
วิธีทำหน้ากากผีตาโขน
หน้ากากผีตาโขนเล็ก
ทำจากส่วนที่เป็นโคนของก้านมะพร้าวและหวดนึ่งข้าวเหนียว
โดยนำมาเย็บติดกันแล้วเขียนหน้าตา ทำจมูกเหมือนผี
ส่วนชุดแต่งกายของผีมักมีสีฉูดฉาดบาดตา
โดยอาจเย็บเศษผ้าเป็นเสื้อตัวกางเกงตัวหรือเย็บเป็นชุดติดกันตลอดตัวก็ได้
ข้อสำคัญคือต้องคลุมร่างกายให้มิดชิด หน้ากากผีตาโขน
สมัยดั้งเดิมจะทำจากหวดเก่าที่ใช้แล้ว
ในส่วนที่ครอบศีรษะจะเย็บติดกับโคนของก้านมะพร้าว
ส่วนที่เป็นใบหน้าจะใช้ไม้นุ่นทำจมูกสั้นคล้ายจมูกคน ใช้สีที่ได้จากธรรมชาติ
จะไม่ปรากฏลวดลายที่เด่นชัดเพราะเน้นให้หน้ากากมีความลึกลับน่ากลัว
ส่วนหน้ากากผีตาโขนสมัยกลางนับตั้งแต่หน่วยงานการท่องเที่ยวแห่งประเทศไทยให้การสนับสนุนในปี
พ.ศ.๒๕๓๑ มีความเปลี่ยนแปลงจากสมัยดั้งเดิม
โดยนอกเหนือจากการนำหน้ากากผีตาโขนมาเล่นตามจุดประสงค์หลักดังที่กล่าวมาแล้ว
ยังได้มุ่งการทำหน้ากากผีตาโขนเพื่อเป็นการประชาสัมพันธ์และดึงดูดความสนใจ
ตลอดจนเน้นผลทางธุรกิจจากนักท่องเที่ยว
หน้ากากผีตาโขนในสมัยนี้จึงมีความสวยสดงดงามละเอียดและประณีตขึ้นจากเดิมหวดที่ใช้ครอบศีรษะจะใช้หวดใหม่
ส่วนใบหน้ากากผีตาโขนมีความยาวขึ้น รวมทั้งจมูกที่โค้งงอคล้ายงวงช้าง
สีที่ใช้จะมีทั้งสีน้ำพลาสติก
สีน้ำมันซึ่งให้ความมันวาวและคงทนด้านความสัมพันธ์ของหน้ากากผีตาโขนกับวิถีชุมชนอำเภอด่านซ้าย
จังหวัดเลย
พบว่าหน้ากากผีตาโขนจะมีบทบาทต่อการดำเนินชีวิตของคนในพื้นที่เป็นอย่างมาก
เพราะมีความเชื่อว่าการจัดทำหน้ากากผีตาโขนเข้าร่วมแสดงในงานของทุกปีเมื่อเสร็จแล้วจะเป็นการปล่อยผีสาง
และยังปล่อยทุกข์โศกให้ไหลไปตามแม่น้ำด้วย